Historia parafii

Historia parafii sięga XI – XII w., przy czym początkowo jej siedziba mieściła się w Kleciach. To tam benedyktyni z Tyńca zbudowali kościół, któremu nadali wezwanie św. Leonarda. Nie wiadomo kiedy dokładnie nastąpiła ta fundacja. Po raz pierwszy w źródłach pisanych Klecie wraz z Brzostkiem i Januszkowicami pojawiają się w latach 1123-1125 jako wsie należące do dóbr opactwa benedyktynów w Tyńcu. Natomiast parafii w Kleciach dotyczy bulla papieża Marcina IV z 1281 r., w której poparł on starania Jana z Sieradza o objęcie tegoż probostwa. W średniowieczu Klecie stały się znanym sanktuarium św. Leonarda. Wieści o cudownych uzdrowieniach, które tu się zdarzały, rozchodziły się szeroko i ściągały pątników z Polski, Węgier, Rusi i Litwy, o czym zaświadczył kronikarz Jan Długosz. W drugiej poł. XIV w. Klecie były siedzibą rozległego dekanatu obejmującego m.in. Biecz, Jasło, Zręcin, Nowy Żmigród. Właśnie w tym czasie król Kazimierz Wielki nadał Klecie bojarom ruskim: Piotrowi, Chodkowi i Ostaszkowi, którzy popierali jego politykę na Rusi. Zapewne to skłoniło opata tynieckiego Jana do wsparcia rozwoju Brzostku i nadania mu praw miejskich, co nastąpiło 18 VI 1367 r. W przywileju lokacyjnym znalazło się nadanie ziemi dla kościoła w mieście i dla jego rektora. Urząd ten pełnił proboszcz z Kleci, który z czasem przeniósł się do Brzostku (nastąpiło to przed 1428 r.). Nie wiemy, czy zbudowano świątynię w Małym Brzostku, któremu król Władysław Jagiełło nadał prawa miejskie (1 III 1394 r.) i zapisał dwa łany ziemi dla kościoła. Miejscowość ta leżała nad potokiem Słony – być może śladem po tej lokacji było odrębne sołectwo w Woli Brzosteckiej. Miasto największy rozwój osiągnęło pod koniec XVI w., kiedy pod względem stanu rzemiosła dorównywało Jasłu, a znacznie wyprzedzało Dębicę.

Rozległa terytorialne parafia posiadała dwa odrębne okręgi duszpasterskie – w okresie staropolskim do kościoła farnego uczęszczali mieszkańcy miasta, przedmieścia (Nawsie Brzosteckie), Woli Brzosteckiej (Małego Brzostku?) i Skurowej, zaś do świątyni filialnej wierni z Kleci, Błażkowej, Bukowej i Januszkowic (w XVII w. wyodrębniła się wioska Opacionka). W 1817 r. w ramach reform józefińskich od parafii odłączono wioski: Błażkową i Skurową (położone za Wisłoką), przyłączono zaś Zawadkę Brzostecką. W 1967 r. wyodrębniono parafię w Januszkowicach, a w latach 1996-1997 zbudowano kaplicę dojazdową w Bukowej. Początkowo Brzostek należał do diecezji krakowskiej, w latach 1783-1821 do diecezji tarnowskiej, następnie do diecezji przemyskiej, a od 1992 r. do diecezji rzeszowskiej. Od 1861 r. miasto jest siedzibą dekanatu.

Parafia Brzostek została bogato uposażona przez benedyktynów z Tyńca. Z tytułu prawa patronatu tamtejszy opat wskazywał kandydatów na proboszczów (niekiedy prawo to przysługiwało papieżom). Po kasacie Opactwa Benedyktynów w Tyńcu kolatorem kościoła został cesarz austriacki. W okresie staropolskim proboszczami w Brzostku zostawały osoby przynależne do stanu szlacheckiego, niektórzy z nich posiadali doktoraty. Pierwszym znanym proboszczem w Brzostku był Stanisław, syn Piotra z Ruszczy (przed 1428 r.). Dwaj spośród plebanów zostali później biskupami – Feliks Ligęza (1531 r.) – arcybiskupem lwowskim i Gaspar Szajowski (1766-1785) – biskupem sufraganem gnieźnieńskim. Ks. Gabriel Węgrzynowicz i ks. Stanisław Golański wykazywali talenty literackie i publikowali książki. Proboszczów wspomagali w pracy duszpasterskiej wikariusze, z których jeden mieszkał w Kleciach.

Kościół parafialny, nazywany też farnym, nosił wezwanie Znalezienia Krzyża Świętego (obecnie Podwyższenia Krzyża Świętego). W okresie od XIV do początków XIX w. była to budowla drewniana. Możemy się domyślać, że świątynia uległa zniszczeniu w czasie najazdu węgierskiego w 1474 r. Na początku XVII w. kościół był „dostatecznie obszerny”, posiadał pięć ołtarzy, imponował bogatym wyposażeniem, posiadał też boczną kaplicę św. Anny. Wokół świątyni znajdował się cmentarz, a w podziemiach krypty. Niestety kościół spłonął w czasie najazdu wojsk księcia Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego w 1657 r. Zniszczeniu uległy księgi miejskie, które dla większego bezpieczeństwa ukryto w świątyni. Kościół odbudowano w pośpiechu, ale budowla okazała się mało stabilna i pod koniec XVIII w. groziła zawaleniem. W okresie staropolskim w mieście istniała też drewniana kaplica Świętego Ducha i szpital. Kościół filialny w Kleciach służył parafii do początków XIX w., po czym, ze względu na zły stan techniczny, został zamknięty - runął ok. 1831 r. Natomiast nowy, murowany kościół w Brzostku wzniesiono na miejscu poprzedniego w latach 1814-1823. Świątynia określana jest jako neoklasycystyczna (styl józefiński). Jej konsekracja nastąpiła 6 VIII 1826 r.

W okresie staropolskim ważną rolę w duszpasterstwie odgrywały bractwa. Istniały dwa - św. Anny, zrzeszające elitę miasteczka bractwo oraz bractwo różańcowe, posiadające swoje ołtarze. Funkcje religijne wypełniały też cechy rzemieślnicze. Już w średniowieczu przy świątyni działała szkoła, a jej pierwszy absolwent zapisał się na Uniwersytet Krakowski w 1407 r. W drugiej poł. XV w. Stanisław z Brzostku był proboszczem w Zaleszanach. Znamy imiona 16 brzosteckich żaków, którzy studiowali w Krakowie w XV i XVI w. oraz 12 duchownych. W 1434 r. rektorem szkoły był Wawrzyniec, a w rok później Zawisza. W 1602 r. funkcję tę pełnił Wawrzyniec Komorek, a kantorem był Maciej Kramarczyk z Zakliczyna. W brzosteckiej szkole nauczał od lat dziewięćdziesiątych XVI w. Jan Dzwonowski , miejscowy organista, który był najwybitniejszym twórcą poezji mieszczańskiej – tzw. sowizdrzalskiej. Utwory swe publikował również pod pseudonimem – Jan z Kijan i Januarius Sovisralius. Szkoła, mimo zniszczeń i zubożenia miasta, funkcjonowała również w XVII i XVIII w.

W 1772 r. Brzostek znalazł się w granicach zaboru austriackiego. Wdrażano wówczas reformy józefińskie, zlikwidowano bractwa, ograniczono procesje, zamknięto cmentarz przykościelny, a założono nowy na wzgórzu za miastem (1784 r.). Władze państwowe w związku z kosztami wojen prowadzonych z Napoleonem zarekwirowały sprzęty liturgiczne. W 1810 r. spłonęła plebania, a wraz z nią księgi metrykalne. 21 II 1846 r. w czasie tzw. rabacji galicyjskiej w kościele schroniło się kilkanaście osób, głównie szlachty, ratując w ten sposób swe życie. Do tumultu i rozruchów w świątyni doszło w Poniedziałek Wielkanocny 13 IV 1846 r. W czasie Wiosny Ludów miejscowy wikariusz został ukarany przez władze austriackie za swoje zaangażowanie w ruchy wolnościowe. Miejscowi duchowni odegrali ważną rolę podczas wojny polsko-sowieckiej w 1920 r. zachęcając młodzież do wstępowania do Armii Ochotniczej i obrony niepodległości. W czasie okupacji niemieckiej brzostecki katecheta był kapelanem AK.

Kościół parafialny został uszkodzony w czasie I wojny światowej. W dn. 7 V 1915 r. w trakcie tzw. operacji gorlickiej w okolicy trwały walki miedzy wojskami austro-węgierskimi i rosyjskimi, szturm na bagnety skutkował wieloma ofiarami. Zacięte boje toczyły się na rynku, wokół kościoła i na cmentarzu. Na wieży kościelnej ustawiono karabin maszynowy (zdarzenie to upamiętnił na jednym z obrazów Wojciech Kossak). W 1921 r. podczas remontu wieży zmieniono kształt hełmu na gotycki. Kolejne zniszczenia przyniosła II wojna światowa – w czasie walk frontowych w sierpniu 1944 r. spłonął dach, uszkodzone zostało sklepienie. Niemcy zarekwirowali dzwony ufundowane w dwudziestoleciu międzywojennym. Jeden z nich, zabytkowy, został zakopany na cmentarzu przez członków AK i przetrwał wojnę. Obecnie znajduje się na wieży, której w czasie odbudowy przywrócono dawny kształt.

Najcenniejszym zabytkiem świątyni jest późnorenesansowy ołtarz św. Leonarda przeniesiony z Kleci, datowany na początek XVII w., przy czym samo przedstawienie świętego pochodzi zapewne z 2 poł. XVIII w. Na uwagę zasługują obrazy – św. Anny Samotrzeciej z przełomu XVII/XVIII w. oraz Matki Bożej Śnieżnej z początku XVIII w. Zabytkowa jest chrzcielnica datowana na przełom XVII/XVIII w. Dzwon z 1521 r. pochodzący z kościoła w Kleciach. Ołtarz główny został ufundowany w 1907 r. W zakrystii przechowywane są zabytkowe ornaty z XVIII-XIX w.

Ks. Bogdan Stanaszek

Szersze informacje:
Dzieje parafii Brzostek, red. B. Stanaszek, Brzostek 2019, ss. 582.
B. Stanaszek, Brzostek – dzieje miasta w okresie staropolskim, Brzostek 2017, ss. 160.
B. Stanaszek, Z dziejów Brzostku. Wydarzenia i ludzie, Brzostek 2008, ss. 104.
B. Stanaszek, Brzostek. Tradycje historyczne, Brzostek 2014.
B. Stanaszek, Stary cmentarz w Brzostku, Brzostek 2013.
B. Stanaszek, Brzostek i okolice, wyd. 3, Brzostek 1997.
„Roczniki Brzosteckie” t. 1-5.
Seria wydawnicza: Z dziejów Brzostku. Studia i materiały, red. B. Stanaszek, t. 1-6.